عضو هیأت علمی گروه بهداشت باروری دانشگاه علوم پزشکی مشهد، شاخص مرگ و میر کودکان زیر یکسال و زیر 5 سال از شاخص های مهم توسعه و سلامت در کشور می باشد به همین دلیل کودکان زیر 5 سال، جهت دریافت خدمات بهداشتی دارای اولویت می باشند.

هدف از برنامه های مراقبت های ادغام یافته کودک سالم زیر  پنج سال طراحي یک نظام غربال گري استاندارد جهت مراقبت از كودكان صفر تا پنج سال و اجراي آن است.

دکتر منا لرکی افزود: رشد و تكامل كودك از دوران جنيني آغاز مي شود و با مراقبت و تغذيه مناسب در دوران بارداري فرصت رشد و تكامل كه حق طبيعي او است فراهم مي شود. مهم ترين دوران رشد و نيز تكامل مغزي كودك در دو سال اول زندگي است كه نقش قابل ملاحظه اي بر عملكرد جسمي، ذهني و رواني و اجتماعي و ايمني كودك دارد.

لرکی گفت: در صورتي كه در پنج سال اول زندگي خدمات و مراقبت هاي با كيفيتي در دسترس باشند هزينه هاي آينده براي آموزش و بهداشت و همینطور هزينه هاي اجتماعي كاهش و در مقابل سرمايه هاي اجتماعي افزايش پيدا مي كنند.

برنامه مراقبت كودك سالم به دنبال يافتن راهي براي جدا كردن کودک سالم از كودك به ظاهر سالم يا مستعد به بيماري است كه هنوز نشانه هاي اختلال بيماري در آنها نمود پيدا نكرده است.

وی هدف برنامه مراقبت های ادغام یافته کودک سالم را طراحي نظام غربال گري استاندارد مراقبت كودكان صفر تا پنج سال و همچنين اجراي آن ذکر کرد و افزود: این برنامه براي پيشگيري از بيماري با استفاده از نشانه هاي باليني توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي تهيه شده است. طبق گزارشات سازمان جهانی بهداشت، نرخ مرگ و میر کودکان زیر پنج سال در ایران در سال 2022،  12.03 در هر 1000 تولد زنده می باشد که نسبت به سال 2021 بهبود (42/0-) داشته است. در مورد مرگ و میر نوزادان این میزان 7.62 در هر 1000 تولد زنده می باشد که در این شاخص نیز بهبود (28/0-) وجود دارد.

مطابق با یک مطالعه ی متاآنالیز (2024) که به بررسی علت مرگ و میر کودکان زیر 5 سال در ایران پرداخته است. نتایج آن نشان داد که طبق طبقه بندی ICD-10، شایع ترین علل مرگ و میر نوزادان، بارداری، زایمان و شرایط مربوط به دوران پست پارتوم، ناهنجاری های مادرزادی و برخی از شرایط با منشأ در دوره پری ناتال بوده است. در مورد نرخ مرگ و میر کودکان (IMR)، علل اصلی ناهنجاری های مادرزادی، بارداری، زایمان و شرایط مرتبط و بیماری های تنفسی و قلبی عروقی بود. در گروه سنی 28 روز تا 5 سال، علل اولیه مرگ، بارداری، زایمان و مسائل مربوط به دوران پست پارتوم، ناهنجاری‌های مادرزادی و کروموزومی و بیماری‌های تنفسی و قلبی عروقی بوده است. در مورد کودکان 1 تا 5 سال نیز بطورکلی، ناهنجاری های مادرزادی، علل خارجی (همچون عوامل شیمیایی) و اختلالات تنفسی و قلبی عروقی مهم ترین علل مرگ و میر بودند.

بنابراین جهت کاهش موثر مرگ و میر در کودکان توجه به عوامل مرتبط با دوره پری ناتال و افزایش مراقبت های دوران بارداری برای زنان باردار ضروری است. این توجه شامل ارائه مراقبت های بهداشتی با کیفیت بالا در حین زایمان، افزایش آموزش و حمایت از مادران در دوران بارداری بویژه در گروههای محروم، اطمینان از دسترسی به پرسنل با صلاحیت و افزودن سطح آگاهی آنان و نظارت مستمر بر مادران برای تشخیص زودهنگام است. ارزیابی های سلامت جنین هم می تواند میزان مرگ و میر کودکان را کاهش دهد. در این راستا آموزش مادران جهت مراجعه منظم قبل از زایمان به پزشک و ماما می تواند به مدیریت و پیشگیری از چنین عوارضی کمک کند.

براساس دستورالعمل مراقبت كودك سالم، مراقبت هاي دوره كودكي در 16 مراقبت از سه تا پنج روزگي تا 60 ماهگي كودك سالم انجام مي شود كه اين مراقبت ها شامل سه تا پنج روزگي، 14 تا 15 روزگي، 30 تا 45 روزگي، دو، چهار، شش، هفت، نُه، 15،12، 18، دو سالگي، سي ماهگي، سه، چهار و پنج سالگي می باشد.

عضو هیأت علمی گروه بهداشت و باروری دانشگاه درباره روند ويزيت هاي مراقبت سلامت كودك سالم گفت: این ویزیت ها شامل ارزيابي كودك از نظر علائم و نشانه هاي خطر كه شامل وضعيت وزن، قد، دور سر، تغذيه و سلامت و شيردهي مادر، كودك با اضافه وزن و چاقي، دهان و دندان، بينايي، شنوايي، تكامل، ژنتيك، واكسيناسيون، مكمل هاي دارويي، غربال گري ها، مشاوره با مادر و پيگيري است.

در مورد نکات تغذیه ای در شش ماه اول زندگي  شير مادر بهترين و كامل ترين غذا براي شيرخوار است و از بدو تولد تا شش ماهگي غذاي كودك را تشكيل مي دهد. شیر مادر ایمن، تمیز و حاوی آنتی بادی هایی است که به محافظت در برابر بسیاری از بیماری های رایج دوران کودکی کمک می کند. سازمان جهانی بهداشت و یونیسف توصیه می‌کنند که شیردهی نوزادان در یک ساعت اول تولد شروع شود و در 6 ماه اول زندگی به طور انحصاری با شیر مادر تغذیه شوند به این معنی که هیچ غذا یا مایعات دیگری داده نشود. شیرخواران باید برحسب تقاضا با شیر مادر تغذیه شوند یعنی هر چند دفعه در روز و شب که تمایل دارند.

طبق توصیه سازمان جهانی بهداشت شیر مادر تمام انرژی و مواد مغذی مورد نیاز نوزاد را در ماه های اول زندگی تامین می کند و تا نیمی یا بیشتر از نیازهای تغذیه ای کودک را در نیمه دوم سال اول و تا یک سوم را در سال دوم زندگی تامین می کند. شیر مادر اثر محافظتی برای نوزادان دارد بطوریکه نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند کمتر از اسهال و عفونت‌های تنفسی و همچنین اوتیت میانی در دو سال اول زندگی رنج می‌برند. در دراز مدت، تغذیه با شیر مادر خطر اضافه وزن یا چاقی را کاهش می دهد و با وضعیت قلبی تنفسی بهتر در کودکان و نوجوانان همراه است. علاوه بر این، نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، کمتر به دیابت نوع دوم و بیماری‌های التهابی مزمن روده مبتلا می‌شوند. تغذیه با شیر مادر برای حداقل دو ماه خطر ابتلا به سندرم مرگ ناگهانی نوزاد را تا 50 درصد کاهش می دهد. برای مادران، در دوره پس از زایمان، شیردهی باعث کاهش از دست دادن خون می شود. طول مدت طولانی‌تر شیردهی با کاهش خطر افسردگی پس از زایمان نیز همراه است. همچنین تغذیه با شیر مادر اثرات بلندمدتی بر سلامت مادر مانند کاهش خطر ابتلا به بیماری های قلبی عروقی، دیابت، سرطان اندومتر، پستان و تخمدان دارد.

ترویج، تشویق و حمایت از شیردهی بخشی جدایی ناپذیر از نقش ماما است و ثابت شده است که حمایت ماماها در فرایند شیردهی تأثیر مهمی بر تجارب شیردهی در زنان دارد. تماس پوست به پوست منجر به نرخ بالاتر تغذیه انحصاری با شیر مادر و مکیدن بهتر می‌شود و مشاوره شیردهی به مادران امکان دسترسی به اطلاعات پیرامون شیردهی را می دهد. همچنین ماماها با تقویت باندینگ مادر و نوزاد و ارائه توصیه های مناسب شیردهی، نقش کلیدی در ترویج شیردهی دارند.

با توجه به اهمیت مساله لازم است ماماها دانش کافی از فیزیولوژی شیردهی داشته باشند، باید بر نیازهای تغذیه ای نوزادان تازه متولد شده، از جمله نوزادان با وزن کم هنگام تولد، دفعات و مدت زمان تغذیه، جنبه های اجتماعی، روانی و فرهنگی شیردهی، فواید شیردهی، مشاوره با مادران شاغل پیرامون نحوه ذخیره و نگهداری شیر و موارد منع مصرف داروها در دوران شیردهی آگاه باشند. بنابراین لازم است دوره های آموزشی منظم برای ماماها فراهم شود تا با دانش و عملکرد صحیح علاوه بر حمایت از مادران شیرده بتوانند به مادران کمک کنند تا بر مشکلاتی که ممکن است در فرایند شیردهی همچون احتقان، ماستیت یا شقاق رخ دهد غلبه کنند.

ويتامين هاي A,D نيز ريز مغذي هايي هستند كه مكمل ياري با اين دو ويتامين از 3 روزگی شروع مي شود. بعد از شش ماهگي نيز تغذيه تكميلي براي كودك شروع مي شود.  برای کلیه نوزادانی که با وزن طبیعی متولد می شوند دادن قطره آهن از پایان شش ماهگی و یا همزمان با شروع تغذیه تکمیلی تا پایان دو سالگی توصیه می شود. در صورتیکه بدلیل اختلالات رشدی کودک، تغذیه تکمیلی بین چهار تا شش ماهگی آغاز شود قطره آهن هم همزمان با شروع تغذیه تکمیلی باید داده شود. برای کودکان نارس و کودکانی که وزن آنها کمتر از 2500 گرم باشد باید از زمانی که وزن به دو برابر وزن هنگام تولد رسید قطره آهن شروع شود.

وی افزود: نكته لازم به ذکر اين است كه برخي از خطرات شروع زود هنگام غذاهاي تكميلي شامل دريافت ناكافي انرژي و ساير مواد مغذي از طريق جايگزين شدن غذاي تكميلي با شير مادر مانند استفاده از حريره، سوپ آبكي و رقيق به عنوان غذاي تكميلي شير خوار، افزايش دريافت انرژي و مواد مغذي و احتمال ابتلاي شيرخوار به چاقي، افزايش ابتلاي شيرخوار به بيماري هاي عفوني مثل اسهال، افزايش احتمال آلرژي به مواد غذايي، افزايش خطر آسپيراسيون به دليل نداشتن توانايي در بلعيدن مواد غذايي، دريافت كم شير مادر و مزاياي تغذيه با آن به ويژه كاهش دريافت عوامل حفاظتي كه در شير مادر وجود دارد، می باشد.

 شروع دير هنگام تغذیه تكميلي هم با خطراتی همچون دريافت ناكافي مواد مغذي مورد نياز  براي تأمين رشد مطلوب شيرخوار و افزايش احتمال اختلال رشد و كمبود ويتامين A و كم خوني فقر آهن، آهسته شدن رشد و تكامل شيرخوار، به تأخير افتادن عمل جويدن و خودداري از خوردن غذاي جامد توسط شيرخوار و كاهش پذيرش غذايي جامد مي تواند، به وجود آيد .

در صورت تأخير در شروع غذاي كمكي شيرخوار معمولا از نُه ماهگي به بعد تمايل خود را به ساير غذاها و امتحان كردن مزه و طعم هاي جديد از دست مي دهد.

لرکی در راستای اصول کلی تغذیه کودک افزود: در مورد اصول تغذيه تكميلي بايد به اين موضوع دقت كنيم كه بين اضافه كردن مواد غذايي جديد سه تا پنج روز بايد فاصله بگذاريم تا آلرژي شيرخوار به آن ماده غذايي تا نداشتن تحمل به آن مشخص شود

اگر شير خوار به خوردن نوعي از غذا بي ميلي نشان مي دهد مادر يا مراقب كودك نبايد پافشاري كند بلكه به مدت دو تا سه روز آن غذا را حذف و بعد دوباره شروع كند. مي توانيم تا 10 بار مجدد اين كار را تكرار كنيم تا شيرخوار آن را بپذيرد.

برخي از مواد غذايي نامناسب يا ممنوع براي تغذيه كودكان زير يك سال، شامل دادن شير گاو و عسل است كه به دليل خطر بوتوليسم بايد از اقدام به اين كار خودداري كرد، تا حد امكان از دادن ابميوه طبيعي به شيرخوار زير يك سال خودداري شود و براي كودكان هفت تا 12 ماهه از پوره ميوه ها استفاده شود.

مصرف آبميوه در شيرخوار ممكن است باعث اضافه وزن، چاقي و حتي خرابي دندان نيز شود. اما در شرايط خاص مثل يبوست يا كم خوني ناشي از فقر آهن مي توانيم روزانه بين شش تا 12 قاشق مربا خوري كه تقريبا معادل 30 تا 60 سي سي است آبميوه طبيعي مصرف شود.

عضو هیأت علمی گروه بهداشت و باروری دانشگاه ضمن بیان این که نبايد به غذاي شيرخوار نمك و ادويه اضافه كرد افزود: از دادن ادامس، آبنبات، تكه های بزرگ سيب، آجيل، ذرت، كشمش، ذرت، هويج خام، كرفس خام و انگور و گيلاس به شيرخوار به دليل احتمال خفگي، خودداري شود. در عوض بکار بردن مواد غذایی حاوی ویتامین A مانند جگر، زردة تخم مرغ، سبزی های زرد و نارنجی در غذای کودک متناسب با سن و همچنین مصرف میوه هایی مانند طالبی، موز، آلو و هلو که سرشار از ویتامین A هستند برای کودکان توصیه می شود.

از مغزها هم به صورت پودر شده، مي توانيم براي مقوي كردن غذاي شيرخوار استفاده كنيم.

چاي، قهوه و دم نوش هاي گياهي مانع جذب مواد غذايي  مانند آهن مي شود و تا حتي امكان نبايد از آنها استفاده كرد، حتي براي نرم كردن غذاي شيرخوار از چاي نبايد استفاده كرد.

وی اضافه کرد، در صورتي كه مادر براي دادن چاي به شيرخوار اصرار دارد، بايد حداقل دو ساعت قبل يا بعد از غذا به شيرخوار داده شود و از دادن لبنيات غير پاستوريزه مثل شير، ماست و پنير محلي هم بايد خودداري شود.